સુપ્રિમ કોર્ટે ચૂંટણી બોન્‍ડ યોજનાને ગેરબંધારણીય ગણાવી કરી રદ

લોકસભાની ચૂંટણી યોજાવાની છે તે પૂર્વે મોદી સરકારને લાગ્‍યો ઝટકો : કોર્ટની ૫ જજોની બંધારણીય પીઠે સંભળાવ્‍યો ફેંસલો : ચૂંટણી બોન્‍ડને ગેરકાયદે ઠેરવી તેના વેચાણ ઉપર મનાઇ ફરમાવી : સ્‍ટેટ બેંકને વેચવામાં આવેલા બોન્‍ડને : લગતી બધી માહિતી આપવી પડશે : કોર્ટે ચૂંટણી બોન્‍ડમાં ગોપનીયતાને મતદાતાના અધિકારનું ઉલ્લંઘન ગણ્‍યું

નવી દિલ્‍હી તા. ૧૫ : ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ પર સુપ્રીમ કોર્ટે મહત્‍વનો નિર્ણય સંભળાવ્‍યો છે. CJI DY ચંદ્રચુડની આગેવાની હેઠળની ૫ જજોની બંધારણીય બેંચે કહ્યું કે દેશના નાગરિકોને એ જાણવાનો અધિકાર છે કે સરકારના પૈસા ક્‍યાંથી આવે છે અને ક્‍યાં જાય છે. સુપ્રીમ કોર્ટની બંધારણીય બેન્‍ચે કહ્યું કે કોર્ટ માને છે કે અનામી ચૂંટણી બોન્‍ડ માહિતીના અધિકાર અને કલમ ૧૯(૧) (A)નું ઉલ્લંઘન છે. બંધારણીય બેંચમાં મુખ્‍ય ન્‍યાયાધીશ ડીવાય ચંદ્રચુડની સાથે જસ્‍ટિસ સંજીવ ખન્ના, જસ્‍ટિસ બીઆર ગવઈ, જસ્‍ટિસ જેબી પારડીવાલા અને જસ્‍ટિસ મનોજ મિશ્રાનો સમાવેશ થાય છે. સુપ્રીમ કોર્ટે ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ પર મહત્‍વનો નિર્ણય આપતાં બેંકોને આવા બોન્‍ડ જારી કરતા રોકી દીધા છે. કોર્ટે સ્‍ટેટ બેંક ઓફ ઈન્‍ડિયા (SBI)ને ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ દ્વારા કરવામાં આવેલા રાજકીય દાન વિશે વિગતવાર માહિતી આપવાનો નિર્દેશ આપ્‍યો હતો. CJI ચંદ્રચુડના નેતૃત્‍વ હેઠળની બંધારણીય બેન્‍ચે SBIને ચૂંટણી બોન્‍ડ દ્વારા રાજકીય દાન મેળવનાર રાજકીય પક્ષોના નામ જાહેર કરવા જણાવ્‍યું હતું.

ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડની માન્‍યતાને સુપ્રીમ કોર્ટમાં પડકારવામાં આવી હતી. CJI ચંદ્રચુડે આ કેસમાં ચુકાદો વાંચ્‍યો. CJIએ કહ્યું કે અમારી સામે સવાલ એ હતો કે શું રાજકીય પક્ષોના ફંડિંગને પણ RTI હેઠળ આવરી લેવામાં આવશે? CJI ચંદ્રચુડે કહ્યું કે અમારી પાસે બે મત છે, પરંતુ નિષ્‍કર્ષ એક જ છે. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે નાગરિકોને એ જાણવાનો અધિકાર છે કે સરકારના પૈસા ક્‍યાંથી આવે છે અને ક્‍યાં જાય છે?

સુપ્રીમ કોર્ટે ચુકાદામાં જણાવ્‍યું હતું કે ચૂંટણી બોન્‍ડ યોજનાની જોગવાઈ, આવકવેરા કાયદાની કલમ ૨૯(૧)(c) કલમ ૧૩૯ અને કલમ ૧૩(b) દ્વારા સંશોધિત ફાઇનાન્‍સ એક્‍ટ ૨૦૧૭ની કલમનું ઉલ્લંઘન કરે છે. ૧૯(૧)(a). સર્વોચ્‍ચ અદાલતે આદેશ આપ્‍યો હતો કે ચૂંટણી બોન્‍ડ જારી કરતી બેંક, એટલે કે સ્‍ટેટ બેંક ઓફ ઈન્‍ડિયા, ચૂંટણી બોન્‍ડ મેળવનાર રાજકીય પક્ષોની વિગતો અને પ્રાપ્ત તમામ માહિતી જાહેર કરે. તેમને ૬ માર્ચ સુધીમાં ચૂંટણી પંચને સોંપશે. ECI તેને ૧૩ માર્ચ સુધીમાં સત્તાવાર વેબસાઇટ પર પ્રકાશિત કરશે. ઉપરાંત, આ પછી રાજકીય પક્ષો ખરીદદારોના ખાતામાં ચૂંટણી બોન્‍ડની રકમ પરત કરશે.

કાળા નાણાના નામે માહિતીના અધિકારના ઉલ્લંઘનને યોગ્‍ય ઠેરવી શકાય નહીં. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું, ‘રાજકીય પક્ષોને દાન આપવાની પ્રક્રિયામાં બે પક્ષો બને છે. રાજકીય પક્ષોને મળતું દરેક દાન જાહેર નીતિઓ બદલવા માટે નથી હોતું. વિદ્યાર્થીઓ અને દૈનિક વેતન મેળવનારાઓ પણ રાજકીય પક્ષોને દાન આપે છે. ગોપનીયતાના આધારે રાજકીય પક્ષોને આમાંથી મુક્‍તિ આપી શકાતી નથી, કારણ કે કેટલાક દાન અન્‍ય હેતુઓ માટે પણ આપવામાં આવે છે. રાજકીય દાન પણ માહિતીપ્રદ ગોપનીયતાના દાયરામાં આવે છે.’ સુપ્રીમ કોર્ટની બંધારણીય બેંચે એમ પણ કહ્યું હતું કે કેન્‍દ્રએ ચૂંટણી યોજનાના ક્‍લોઝ ૭(૪)(૧) હેઠળ કોઈ પ્રતિબંધિત પગલું લીધું નથી.

CJI DY ચંદ્રચુડે કહ્યું કે સુપ્રીમ કોર્ટમાં દાખલ કરવામાં આવેલી અરજીઓમાં બે સવાલો ઉઠાવવામાં આવ્‍યા છે. પહેલું એ છે કે ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડમાં કરાયેલા સુધારા એ બંધારણની કલમ ૧૯(૧)(A) હેઠળ માહિતીના અધિકારનું ઉલ્લંઘન છે. બીજું, શું અમર્યાદિત કોર્પોરેટ ફંડિંગ મુક્‍ત અને ન્‍યાયી ચૂંટણીના સિદ્ધાંતની વિરૂદ્ધ નથી? CJI DY ચંદ્રચુડે વધુમાં જણાવ્‍યું હતું કે રાજકીય પક્ષોને આર્થિક મદદ આપવા અને લેવાની સિસ્‍ટમ બનાવે છે. ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ એકમાત્ર એવી સ્‍કીમ નથી કે જેના દ્વારા કાળા નાણા પર અંકુશ લાવી શકાય. કાળાં નાણાંને કાબૂમાં લેવા માટે અન્‍ય વિકલ્‍પો પણ છે.

ચૂંટણી બોન્‍ડ સ્‍કીમ શું છે ?

* ૨ જાન્‍યુઆરી ૨૦૧૮ના રોજ કેન્‍દ્ર સરકાર ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ સ્‍કીમ લાવી હતી.

* ચૂંટણી બોન્‍ડ દ્વારા રાજકીય પક્ષોને દાન આપવામાં આવે છે.

* કોઈપણ ભારતીય નાગરિક અથવા કંપની-ઉદ્યોગપતિ-કોર્પોરેશન ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ ખરીદી શકે છે.

* SBIને સ્‍કીમ હેઠળ અધિકૃત બેંક બનાવવામાં આવી છે. આ બેંક પૈસા આપે છે. SBIની અધિકૃત શાખામાંથી ચૂંટણી બોન્‍ડ ખરીદવાની વ્‍યવસ્‍થા કરવામાં આવી હતી.

* તમે રૂ. ૧ હજાર, રૂ. ૧૦ હજાર, રૂ. ૧ લાખ, રૂ. ૧૦ લાખ અને રૂ. ૧ કરોડના બોન્‍ડ ખરીદી શકો છો.

* રાજકીય પક્ષોએ ઈશ્‍યુ થયાના ૧૫ દિવસની અંદર ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડને એનકેશ કરવાના રહેશે.

* ચૂંટણી બોન્‍ડ દ્વારા દાન આપનાર દાતાનું નામ અને અન્‍ય માહિતી નોંધવામાં આવી ન હતી. આ રીતે દાતા ગોપનીય બની ગયા.

* કોઈપણ વ્‍યક્‍તિ અથવા કંપની દ્વારા ખરીદી શકાય તેવા ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડની સંખ્‍યા પર કોઈ મર્યાદા ન હતી. જે પક્ષને દાન આપવાનું હતું તેના નામે બોન્‍ડ ખરીદવામાં આવ્‍યા હતા અને સંબંધિત રાજકીય પક્ષને નાણાં પૂરા પાડવામાં આવ્‍યા હતા.

* કોઈપણ વ્‍યક્‍તિ એકલા અથવા અન્‍ય વ્‍યક્‍તિઓ સાથે સંયુક્‍ત રીતે ચૂંટણી બોન્‍ડ ખરીદી શકે છે. લોકપ્રતિનિધિત્‍વ અધિનિયમ ૧૯૫૧ની કલમ 29A હેઠળ નોંધાયેલ રાજકીય પક્ષો ચૂંટણી બોન્‍ડ સ્‍વીકારવા માટે પાત્ર હતા.

* શરત માત્ર એટલી હતી કે છેલ્લી લોકસભા કે વિધાનસભાની ચૂંટણીમાં તેમને ઓછામાં ઓછા એક ટકા મત મળવા જોઈએ. લાયક રાજકીય પક્ષ દ્વારા અધિકૃત બેંકમાંના તેના ખાતા દ્વારા જ ચૂંટણી બોન્‍ડની રોકડ કરવામાં આવી હતી.

* બોન્‍ડ ખરીદ્યાના પખવાડિયાની અંદર સંબંધિત પક્ષે તેને તેના રજિસ્‍ટર્ડ બેંક ખાતામાં જમા કરાવવું ફરજિયાત હતું. જો પક્ષ આમાં નિષ્‍ફળ જાય તો બોન્‍ડ નલ એન્‍ડ વોઈડ એટલે કે રદ થઈ જાય છે.

* કોઈપણ ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ ખરીદી શકે છે અને તેમની પસંદગીના રાજકીય પક્ષને દાન કરી શકે છે. આ સિસ્‍ટમ દાતાઓની ઓળખ છતી કરતી નથી અને ટેક્‍સમાંથી પણ મુક્‍તિ છે. સામાન્‍ય ચૂંટણીમાં ઓછામાં ઓછા ૧ ટકા મત મેળવનાર રાજકીય પક્ષ જ આ બોન્‍ડમાંથી દાન મેળવી શકે છે. આ બોન્‍ડ રોકડમાં ખરીદી શકાતા નથી અને ખરીદનારને બેંકમાં KYC (નો યોર કસ્‍ટમર) ફોર્મ સબમિટ કરવું પડતું હતું.

* કેન્‍દ્રએ ઈલેક્‍ટોરલ બોન્‍ડ સ્‍કીમ લાવવા માટે રિપ્રેઝન્‍ટેશન ઓફ ધ પીપલ એક્‍ટ ૧૯૫૧, કંપનીઝ એક્‍ટ ૨૦૧૩, ઈન્‍કમ ટેક્‍સ એક્‍ટ ૧૯૬૧ અને ફોરેન કોન્‍ટ્રીબ્‍યુશન રેગ્‍યુલેશન એક્‍ટ ૨૦૧૦માં સુધારો કર્યો હતો.

* સંસદ દ્વારા પસાર થયા પછી ૨૯ જાન્‍યુઆરી ૨૦૧૮ ના રોજ ચૂંટણી બોન્‍ડ યોજનાને સૂચિત કરવામાં આવી હતી.