લોહરગલ રાજસ્થાનના શેખાવતી પ્રદેશમાં આવેલું છે, ઝુંઝુનુ જિલ્લાથી 70 કિમી દૂર, ઉદયપુરવતી શહેરની નજીક, અડવાલ પર્વતોની ખીણમાં સ્થિત છે.
લોહરગલ એટલે એવી જગ્યા જ્યાં લોહ પણ પીગળી જાય છે. આ મંદિરનું નામ આ હકીકત પર આધારિત છે અને પુરાણોમાં પણ આ સ્થળનો ઉલ્લેખ છે. નવલગઢ તહસીલમાં સ્થિત આ તીર્થસ્થાન લોહરગલ જીને સ્થાનિક અપભ્રંશ ભાષામાં લુહાગરજી પણ કહેવામાં આવે છે.
મહાભારત યુદ્ધના અંત પછી, જ્યારે પાંડવો તેમના ભાઈઓ અને અન્ય સંબંધીઓની હત્યાના પાપથી ખૂબ જ દુઃખી હતા, ત્યારે ભગવાન શ્રી કૃષ્ણની સલાહ પર, તેઓ તેમના પાપોમાંથી મુક્તિ મેળવવા માટે વિવિધ તીર્થ સ્થળોની મુલાકાતે ગયા. શ્રી કૃષ્ણએ તેમને કહ્યું હતું કે જ્યાં તમારા શસ્ત્રો પાણીમાં ઓગળી જશે તે તીર્થયાત્રામાં તમારી પાપમાંથી મુક્તિની ઈચ્છા પૂર્ણ થશે. ફરતા ફરતા પાંડવો લોહરગલ પહોંચ્યા અને અહીંના સૂર્ય કુંડમાં સ્નાન કરતાની સાથે જ તેમના તમામ શસ્ત્રો પીગળી ગયા. પછી તેણે આ સ્થાનનો મહિમા સમજીને તેને તીર્થરાજનું બિરુદ આપ્યું. લોહરગલ સાથે સંબંધિત પરશુરામજીની વાર્તા નીચે મુજબ છે. તેણે પશ્ચાતાપ માટે યજ્ઞ પણ કર્યો અને તેના પાપોમાંથી મુક્ત થઈ ગયા . તેણે ગુસ્સામાં ક્ષત્રિયોને માર્યા પછી શાંત થતાં તેને લાગેલા અપરાધની તપસ્યા તરીકે તેણે આ કર્યું.
અહીંનું સૂર્ય મંદિર સૂર્ય ભગવાનના પ્રાચીન મંદિરોમાંનું એક છે અને કોણાર્કના સૂર્ય મંદિર સાથે સમકાલીન છે. કટ્યુરી વંશના રાજા કતારમલએ આ મંદિરનું નિર્માણ કરાવ્યું હતું એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન વિષ્ણુની તપસ્યાને કારણે સૂર્યદેવને તેમની પત્ની છાયા સાથે રહેવા માટે અહીં સ્થાન મળ્યું હતું. અહીં સ્થિત સૂર્ય કુંડમાં સ્નાન કરવાથી શરીર રોગોથી મુક્ત થાય છે. પત્ની છાયા સાથે સૂર્યદેવની પૂજા કરવાથી દરેક પ્રકારની મનોકામનાઓ પૂર્ણ થાય છે. લોકોનું માનવું છે કે અહીં ભક્તિ સાથે જે પણ ઈચ્છા માંગવામાં આવે છે તે પૂરી થાય છે.
પદ્માસન મુદ્રામાં બેઠેલા ભગવાન સૂર્ય ભક્તોને રોગો અને દુઃખોથી મુક્તિ અપાવે છે. આ વિસ્તાર પહેલા બ્રહ્મક્ષેત્ર હતો. એવું માનવામાં આવે છે કે આ તે સ્થાન છે જ્યાં ભગવાન વિષ્ણુએ રાક્ષસ શંખાસુરને મારવા માટે મત્સ્ય અવતાર લીધો હતો. શંખાસુરનો વધ કરીને વિષ્ણુએ વેદોને તેની ચુંગાલમાંથી મુક્ત કર્યા. આ પછી આ સ્થળનું નામ બ્રહ્મક્ષેત્ર પડ્યું. આ સ્થાન ભગવાન પરશુરામ સાથે પણ જોડાયેલું છે. જ્યારે વિષ્ણુના છઠ્ઠા અવતાર ભગવાન શ્રી પરશુરામે ક્રોધમાં આવીને ક્ષત્રિયોને મારી નાખ્યા હતા, ત્યારે તેમને પાછળથી તેમની ભૂલ સમજાઈ હતી અને તેઓ અહીં રોકાયા હતા અને તેમના પાપોમાંથી મુક્તિ અને પશ્ચાતાપ માટે હવન કર્યો હતો. સૂર્ય મંદિરની સાથે જ ટેકરી પર વનખંડી જીનું મંદિર છે. તળાવ પાસે પ્રાચીન શિવ મંદિર, હનુમાન મંદિર અને પાંડવ ગુફા આવેલી છે. આ સિવાય ચારસો પગથિયાં ચડીને મલકેતુ જીને જોઈ શકાય છે. શ્રાવણ માસમાં ભક્તો અહીંના સૂર્ય કુંડમાંથી કણવડ પાણી ભરે છે.
