કચ્છ જિલ્લાના લખપતમાં આવેલો કિલ્લો માત્ર એક ઇમારત નથી, પરંતુ એક સમગ્ર સંસ્કૃતિ અને ઇતિહાસનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. 1801માં જમાદાર ફતેહ મહંમદ દ્વારા બંધાયેલ આ કિલ્લો, એ સમયના લખપતની સમૃદ્ધિ અને વૈભવનું સાક્ષી છે. એ સમયે લખપત એક સમૃદ્ધ બંદર હતું, જ્યાંથી વિશ્વના વિવિધ દેશો સાથે વેપાર થતો હતો. મોઝામ્બિક, ઝાંઝીબાર, ઓમાન અને મસ્કત સહિતના પૂર્વ આફ્રિકા અને મધ્યપૂર્વના દેશો સાથે વ્યાપારી સંબંધો હતા.
લખપત નામની ઉત્પત્તિને લગતી બે મુખ્ય માન્યતાઓ છે. એક તો લાખોની આવકને કારણે અને બીજી રાવ લખપતના નામ પરથી. એક સમયે લખપતની વસ્તી 10 હજાર આસપાસ હતી અને દરરોજ લાખોની આવક થતી હતી. રાવ લખપતના સમયમાં કચ્છની સમૃદ્ધિનું વર્ણન કરતા ઇતિહાસકારોએ લખ્યું છે કે કચ્છમાં હુન્નરકળાનો સારો એવો વિકાસ થયો હતો અને વેપારીઓ અને વહાણવટીઓ દરિયો ખેડતા અને વિદેશથી સમૃદ્ધિ દેશમાં ખેંચી લાવતા.
આ કિલ્લો માત્ર ભૌતિક રચના નથી, પરંતુ તે એક સમયની સંસ્કૃતિ અને જીવનશૈલીનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. કિલ્લાની દિવાલો અંદર રહેતા લોકોની કારીગરી અને કલાત્મકતાનું પ્રદર્શન કરે છે. તે સમયે લખપત એક કોસ્મોપોલિટન શહેર હતું, જ્યાં વિવિધ સંસ્કૃતિઓના લોકો રહેતા હતા. આ કિલ્લામાંથી મળતી વિવિધ વસ્તુઓ અને શિલાલેખો આ વાતનું પ્રમાણ આપે છે.
કચ્છમાં 1819 અને 2001માં આવેલા વિનાશક ભૂકંપો છતાં આ કિલ્લો અડીખમ ઊભો રહ્યો છે. આ કિલ્લાના નિર્માણકર્તા જમાદાર ફતેહ મહંમદની ફતેહમંદી વિશે કવિ કેશવરામે “ફતેહ સાગર” નામે ગ્રંથ રચ્યો હતો.
આજે લખપતમાં મોટા ફેરફારો થયા છે, પરંતુ આ કિલ્લો આજે પણ જેમનો તેમ ઉભો છે. તે કચ્છના ઇતિહાસનું એક જીવંત ઉદાહરણ છે અને આપણા ભાવિ પેઢીઓ માટે એક અમૂલ્ય વારસો છે
.
